Nằm bên bờ bắc hạ lưu sông Thu Bồn và giáp biển Cửa Đại, thành phố Hội An có diện tích 60 km², trong đó phần đất liền chiếm 44 km², phần còn lại là đảo Cù Lao Chàm. Khu phố cổ tọa lạc tại phường Minh An, rộng khoảng 2 km².
Trong thời kỳ chiến tranh, phố cổ Hội An không bị ảnh hưởng nhiều bởi bom đạn do không có các căn cứ quân sự lớn, sân bay hay cơ sở công nghiệp trọng yếu, không trở thành mục tiêu ném bom của Mỹ. Hơn nữa, với giá trị văn hóa và lịch sử đặc biệt, cả hai bên đều hạn chế gây tổn hại đến khu vực này.
Sau khi đất nước thống nhất, cả nước tập trung vào công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Nhiều phong trào được phát động, trong đó có cuộc vận động người dân thực hiện nếp sống văn minh, bài trừ hủ tục.
Tại Hội An, chính quyền địa phương khuyến khích phong trào “đập cũ xây mới” nhằm tạo nên diện mạo “đàng hoàng, to đẹp hơn”. Các công trình như đền, chùa, miếu, am thờ bị xem là tàn dư của chế độ cũ và đứng trước nguy cơ bị phá bỏ.
Ông Nguyễn Đức Minh, nguyên Phó giám đốc Trung tâm Quản lý bảo tồn di sản văn hóa Hội An, nhớ lại rằng khi đó, Cục Văn hóa quần chúng đã tổ chức lớp tập huấn cho cán bộ 9 tỉnh miền Trung.
Trong quá trình học tập, ông tiếp thu nhiều bài giảng về xây dựng cuộc sống mới, nhưng cũng có những nội dung dẫn đến phong trào triệt hạ các công trình kiến trúc. “Những di tích thờ cúng người không rõ lai lịch được coi là sai lầm, mê tín dị đoan, cần cải tạo lại”, ông kể.
Tại Hội An, chính quyền đẩy mạnh việc loại trừ văn hóa của chế độ cũ. Cán bộ đến từng nhà thu gom văn bằng, chứng chỉ, sách báo xuất bản trước giải phóng. Tất cả được đưa lên xe bò kéo về chất đống và đốt nhằm “loại trừ văn hóa đồi trụy, phản động, đẩy lùi các tệ nạn mê tín dị đoan”.
Sau khi hoàn thành việc thu gom sách báo, tài liệu từ nhà dân, chính quyền dự định phá bỏ các hội quán trong phố cổ Hội An. Khu vực này tập trung khoảng 1.100 di tích kiến trúc, bao gồm nhà ở, cầu, giếng, chợ, cùng các công trình tín ngưỡng như đình, chùa, lăng, miếu, hội quán, nhà thờ tộc… Nhiều cơ sở tín ngưỡng thờ cúng “những người không rõ lai lịch”.
Vào một buổi chiều năm 1976, trước trụ sở Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam TP Hội An, hàng trăm người mang theo búa tạ, xà beng, cuốc… ra quân bài trừ mê tín dị đoan. Họ chuẩn bị đến phá hủy các đình, chùa, miếu như Khổng Miếu, Phúc Kiến, Ông Bổn…
Khi đó, ông Hồ Nghinh, Bí thư Tỉnh ủy Quảng Nam – Đà Nẵng, đang làm việc ở Đà Nẵng. Biết được thông tin, ông vội đến ngay Hội An.
Khi thấy người dân đang phá cổng tam quan Khổng Miếu, ông ngăn cản: “Các đồng chí không được phá. Đây là những công trình do công sức, tiền của người dân bỏ ra xây dựng, phải giữ lại cho con cháu sau này. Người dân nhiều nước phá rồi không xây lại được”.
“Thời đó có cái hay là trên bảo dưới phải nghe ngay. Lãnh đạo tỉnh chỉ đạo, ai chống đối bị bắt nên mọi người không dám phá”, ông Minh nhớ lại.
Tuy nhiên, ý định phá bỏ các chùa, miếu ở Hội An vẫn chưa dừng lại. Năm 1981, ông Minh được ông Võ Hiên, Bí thư thị xã Hội An, gọi sang phòng gặp riêng và đưa cho xem lá đơn kiến nghị của hơn 30 lão thành cách mạng.
Trong đơn, các cán bộ lão thành yêu cầu phá chùa Ông Bổn (Hội quán Triều Châu của người Hoa) vì thờ tượng và bài vị ghi rõ tên Mã Viện, kẻ đã đánh bại cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng. Họ cho rằng Mã Viện có tội với dân tộc nên không thể được thờ ở Hội An. Ngoài ra, năm 1979, Trung Quốc xâm phạm biên giới Việt Nam nên các lão thành càng muốn đập bỏ chùa Ông Bổn.
Ông Hiên hỏi ý kiến Phòng Văn hóa Thông tin về vấn đề này. Ông Minh đáp rằng chùa Ông Bổn “thờ ai cũng vậy, do mình mà thôi”. Ông cho rằng công trình do người dân xây dựng rất đẹp, cần giữ lại; nếu chưa sử dụng đến thì giao cho tập thể bảo quản, tận dụng mặt bằng.
Sau đó, Thị ủy Hội An gửi công văn cho Bí thư Hồ Nghinh và ông lại tới khuyên nhủ bà con. “Đình, chùa là chốn tâm linh, nhân dân tự tay xây dựng để chiêm bái hàng năm. Chùa Ông Bổn không chỉ thờ Mã Viện mà còn thờ các phúc thần khác. Bà con chỉ cần cất bài vị Mã Viện đi thôi”, ông khuyên nhủ.
Sau đó, các lão thành và người dân không còn quyết tâm phá chùa Ông Bổn cũng như các di tích tín ngưỡng khác ở Hội An. Phường xin cho hai hợp tác xã mượn chùa Ông Bổn làm nơi sản xuất chổi đót xuất khẩu và dệt len.
Ông Minh kể rằng thời đó, cứ thứ hai đầu tuần, cán bộ văn hóa xã, phường đến Phòng Văn hóa Thông tin giao ban. Họ ghi chép
Theo báo VnExpress